[v5] 12Gr. sy baerde een sone, een man, ofte, manneken. Sommige verstaen hierdoor, gelijck oock door den volgenden strijdt van Michaël teghen den Draeck, Constantinum, den eersten Christelicken Keyser, die door de Christen-Kercke, nae dry hondert jaren vervolginghe, is te voorschijn gebracht, ende na vele oorlogen ende victorien over de dienaers der afgoden, ende des Draecks, eyndelick het Roomsche rijck onder ’t gebied der Christenen heeft ghebracht, ende de Christen-Kercke boven alle andere heeft verheerlickt, ende tot aen den hemel verheven. Welcke verklaringe seer oudt is, alsoo Constantinus selve dit gesichte daerom in sijn wapen heeft gevoert, na dat hy Maximinum, Maxentium, Licinium, ende andere vyanden ende vervolghers der Christenen, met hare legers hadde overwonnen, ende den afgoden-dienst uyt het Roomsche rijck hadde geweert. Doch alsoo hier van dit manlick kindt, ende hier na van desen Michaël ende Draeck vele dingen worden geseght, die seer beswaerlick alleen op Constantinum ende de sijne, konnen geduydt worden, so is ’t wel so gevoeghlick, dat dit oock van Christo selve worde genomen, ende van sijne geestelicke geboorte door de geheele werelt, in het herte, ende in de belijdenisse der geloovige, door den dienst der Kercke, gelijck hier voor op het 2 vers is aengewesen: tegen welcken Christum ende sijne geestelicke geboorte Christi de Satan hem met alle gewelt ende listigheyt heeft gestelt, soo door de vervolgingen der Ioden ende Heydenen, als door verscheyden Godts-lasterlicke ketteryen, die hy tegen den persoon ende de voldoeninge Christi, onder de Christenene heeft verweckt. Hoe wel Christus nu sittende ter rechter-handt Godts, als het hooft der uytverkorene, altijdt de overhant heeft behouden, ende in sijnen throon altijt is gebleven.

aPsal. 2.9. Apoc. 2.27.

13Ofte, volcken.

14Gr. weyden.

[v6] 15Sommige verstaen dese vlucht der Kercke Christi van den schuldigen plicht van alle geloovighe, wanneer sy nu Christum in haer herte hebben ontfangen, ende met hem geseten zijn in den hemel, gelijck Paulus van haer spreeckt, Ephes. cap. 2. vers 6. namelick dat sy de werelt moeten vlieden, ende soecken ’t gene boven is, ende niet dat beneden is. Coloss. 3.1, 2. maer dewijle dese schuldighe plicht der Kercke Christi altijt duert, ende hier alleen van eenen sekeren tijt wort gesproken, so wort het van andere wel so bequaemlick genomen voor een voor-bereydinge tot de selve vlucht deser Vrouwe, waer van hier nae vers 13 naerder sal worden gesproken. Welcke voor-bereydinge selfs ten tijden Constantini door Arriaensche ende andere ketterien, ende door den hooghmoet ende heerschappy-sucht van vele Bisschoppen, ende andere wereltsche wijse van doen onder haer in de Kercke is begonnen, die het Antichristendom allenghskens hebben gebroeyt, tot dat het ontrent het jaer ses hondert ende ses, eyndelick is te voorschijn gebracht: ghelijck elders oock is aengeroert. Ende sy meynen, dat dit hier maer wort aengeroert om de oorsake van dese vlucht tusschen beyden te verhalen, ende breeder daer van hier nae te spreken: het welck oock door de over-een-komste des tijdts in dit vers met het volgende 14 vers wort bewesen.

16Namel. van Godt door de af-metinge des Tempels, ende uytsluytinge der voor-hoven, waer van te voren cap. 11.1. gesproken is, gelijck de over-een-komste der 1260 dagen alhier, ende der 42 maenden aldaer vers 3. oock mede-brenght.

17And. dat sy daer soude gevoedt worden. Namel. van de twee Getuygen, die daer toe van Godt waren uytgesonden, om de Gemeynte Godts, desen tijt geduerende, in de woestijne te onderhouden: het welck oock siet op het gene in ’t voorgaende capittel is gepropheteert. Want dat eenige dit willen verstaen van de vlucht der Christenen uyt Ierusalem, ende uyt het Ioodsche landt nae Pella over den Iordaen, ten tijden vande belegeringe van Ierusalem, ende verwoestige van het Heylige lant, die ontrent dry jaren ende een half soude hebben geduert, en past op dese Openbaringe niet, om dat de selve verwoestinge ten tijde deser Openbaringe al geschiet was, ende dat hier van langeren tijt gesproken wort, gelijck hier voor is aengewesen, ende hier na noch aengewesen sal worden.

bApoc. 11.3.

[v7] 18Dat hier, gelijck eenige meynen, niet en wort gesproken van den eersten val des Satans, ende sijne wederspannigheyt tegen den Sone Godts, waer`van Christus spreeckt. Ioan. 8.44. ende Iud. vers 6. blijckt uyt de reden meermael verhaelt, dat hier van toekomende dingen wordt gehandelt. Gelijck oock niet van den strijdt die Christus de ware Michaël, dat is, Gode even gelijck zijnde, Philip. 2.6. tegen den Satan heeft gevoert, wanneer hy de gedaente eens dienstknechts heeft aengenomen, ende in het huys des stercken is gekomen, om hem te binden, ende sijne vaten te ontrooven. Matth. 12.29. ende wanneer hy hem door sijne doot heeft te niete gedaen, ende over den selven aen ’t cruyce getriumpheert. Coloss. 2.15. Hebr. 2.14. Want hoewel dit een eewigh-duerende fondament is van alle overwinninge over den Satan ende sijne instrumenten, ghelijck de inwoonders des hemels hier na versen 10 ende 11 singen, soo is dit fondament oock al te voren vast geleght geweest, eer dese Openbaringe aen Ioannes geschiedde. Derhalven so moet dese krijgh ende overwinninge hier verstaen worden van eene bysondere toe-eygeninge van dese eerste overwinninge Christi, die noch over den Satan soude volgen in de leden Christi, waer van Christus oock spreeckt Matth. 16.18. ende Paulus Rom. 16.20. namelick in de tijden der vervolgingen ende verleydingen, onder de Heydensche ende Arriaensche Keyseren, ende andere kettersche Coningen, wanneer Christus in sijne leden op het hooghste is bestreden, ende voornamelick oock wanneer de Antichrist in ’t Westen, ende de Mahumetanen in ’t Oosten de overhant hebben verkregen, ende de Kercke Christi door de geheele werelt is verdruckt gheworden: het welck klaerlick bewesen wort uyt den tijt van 1260 dagen, die na desen strijdt de vlucht van de vrouwe inde woestijne wordt toegeschreven: ende uyt het triumph-liedt der inwoonders des hemels versen 10 ende 11. het welck van sulcke overwinninge, ende derhalven oock van sulcken strijdt, hier merckelick spreeckt.

19Gelijck door desen Michaël, dat is, wie is gelijck Godt, Christus selve van meest alle de uytleggers wordt verstaen, alsoo verstaen eenige door sijne Engelen, de geloovige, die door Christum, ende met Christo, den Draeck ende sijne Engelen hebben overwonnen, gelijck hier nae vers 11 wort betuyght. Doch kan nochtans dese naem Engelen van de eygentlijck-genaemde Engelen oock wel verstaen worden, dewijle die van Christo, haer hooft, tot troost ende hulpe der geloovige in desen strijdt oock dickmael gesonden worden: gelijck te sien is Hebr. 1.14. ende de exemplen van Elias, Eliseus, van Daniel ende sijne mede-gesellen, van Petrus ende Paulus in hare gevangenissen, inde Schrifture bewijsen: ende gelijck de Kercklicke historien getuygen, dat de vrome Martelaren, onder de Heydensche Keysers, ende onder den Antichrist, ofte door de Engelen uyt hare handen zijn verlost, ofte in hare pijnen verlicht, ofte vertroost ende gesterckt geweest. De vervolgers zijn oock van haer dickwils door verscheydene plagen gestraft ende gestuyt, ghelijck Herodes, Actor. 12.23. tot verlichtinge van de Gemeynte, van den Engel des Heeren is geslagen geweest.

[v8] 20Diergelijcke wijse van spreken gebruyckt Christus oock van sijne overwinninge over den Satan, Luc. 10.18. ende wort hier oock merckelick gesien op eenige Gesichten des Ouden Testaments, daer diergelijcke strijdt end aenklage des Satans voor den throon Godts, tegen de geloovige, met een eyndelicke overwinninge over den Satan ghesien is, Iob 1.11. ende 2.5. ende insonderheydt Zach. 3.1. het welck met dit Gesichte vele dingen gemeyn heeft, soo in de persoonen, als in de uytkomste van dien. Of nu dit alsoo in der daet soude mogen geschiet zijn, of alleen figuerlicker wijse uytgesproken wordt, daer aen en is niet veel gelegen. Dit is genoegh ende seker dat na dat Christus de versoeninge onser sonden heeft volbracht, ende nu gheseten is ter rechter-hant sijns Vaders, ende als onse voorsprake aldaer verschijnt, den Satan ende sijn Engelen alle stoffe van aenklachte tegen de geloovige, voor den throon Godts,t’ eenemael is benomen, gelijck Paulus ten rechten roemt. Rom. 8.33, etc. ende ghelijck de hemelsche heyrscharen hier nae singen versen 10 ende 11. ende dat hy van daer den Satan met alle onse ende sijne vijanden, geduerigh onder de voeten sal brenghen, gelijck Paulus getuyght, 1.Corinth. 15.25.

[v9] dLuc. 10.18. Apoc. 20.2

21Alsoo wordt de Satan genaemt, om dat hy door een slange onse voor-ouders in ’t Paradijs heeft verleyt. siet 2.Cor. 11.3.

22D. de kinderen der ongehoorsaemheydt in de geheele werelt. Ephes. 2.2.

[v10] 23Siet hier voren de aenteeck. op vers 8.

[v11] 24Siet hier van de aenteeck. op vers 7.

25D. het Euangelium, van haer door het geloove aengenomen, ende stantvastelick beleden. Want dit is’t geestelick sweert ende instrument, waer door de Satan oock overwonnen wordt. Siet Ephes. 6.17.

26Dat is, sy hebben haer leven hier kleyn geacht, ten aensien van Christo ende sijne waerheyt. Siet Luc. 14.26. Actor. 20.24.

[v12] ePsal. 96.11. Esai. 49.13.

fApoc. 8.13.

27D. wee de aerdsche ende wereltsche menschen, ’t zy die het vaste landt ofte de eylanden in de zee bewoonen: ghelijck hier voren cap. 3.10. ende elders meer.

28D. is zeer verbolghen, om dat hy teghen de kinderen Godts voor den throon Godts niets en vermach: ghelijck vers 8 is geseght.

29N. gelijck de tijt tusschen Christi eerste ende laetste toekomste de laetste uyre genaemt wort, 1.Ioan. 2.18. also wort de tijt van de overige heerschappye des Satans eenen kleynen tijt genaemt, overmits hy in de voleyndinge der werelt in den poel des vyers sal geworpen worden: ende hy nu dagelicks siet uyt de teeckenen, die Christus ende sijne Apostelen voorseght hebben, dat deselve tijt meer ende meer naerdert. siet hier na c. 20.10. ende Mat. 25.41.

[v13] 30D. doe de Satan sagh, dat hy Christo in sijne leden, noch de salicheyt sijner leden, met sijne aenklachten in den hemel niet meer en konde beschadigen, so heeft hy hem tegen de selve Kercke Christi wederom gekeert, om haer ten minsten in dese werelt te beleedigen met beroovinge van hare goederen, met gevangenissen, met lasteringen harer persoonen, met ballingschappen, vervolgingen, ende diergelijcke quellingen meer.

[v14] gApoc. 12.6.

31N. van Godt: welcke twee Arents-vleugelen sommige meynen te zijn het geloove, waer door sy in allen desen op Christum, haer hooft vast gegront blijft. 1.Ioan. 5.4. ende de hope der salicheyt, waer door sy alle de verdruckingen overwint, wetende dat het lijden des tegenwoordigen tijdts niet en is te wegen tegen de heerlickheydt die in ons sal geopenbaert worden. Hoe wel oock allerley krachtige bewaringe Godts door Arents-vleugelen verstaen wordt, gelijck te sien is, Deuter. 32.11.

32N. waer van hier voor op het 6 vers is gehandelt.

33And. op dat sy aldaer souden gevoedt worden, N. so van Godt alleen door sijnen Geest ende woort, gelijck van de seven duysent geseght wort, die Godt ten tijden Elie sich behouden hadde, 1.Reg. 19.18. Rom. 11.4. ende daerna oock door de twee Getuygen, die Godt haer in dese hare woestijne langen tijt heeft verweckt, gelijck c. 11.3. is aengeteeckent.

hApo. 12.6.

34Sommige nemen hier eenen tijt voor een jaer, de tijden voor twee jaren, ende eenen halven tijt voor een half jaer, gelijck dese wijse van spreken schijnt genomen te worden Dan. 7.25. ende 12.7. ende houden dat de tijdt van de heerschappye des Antichrists niet langer en sal dueren dan drie jaren ende een half, voor de voleyndinge der werelt, gelijck de tyrannie van Antiochus, die een voor-beelt des Antichrists was, onder de Ioden, ten tijden der Machabeen, niet langer en heeft geduert. Doch dit gevoelen is c. 11.3. wederleght: ende wort boven dien krachtelick wederleght, om dat in dien sulcks waerachtigh ware, de dagh des oordeels, ten tijde des Antichrists, alreede soude bekent zijn, tegen het getuygenisse Christi Mat. 13.32. Gelijck oock niet mogelick en is dat de Antichrist in so weynigen tijt uyt de stamme Dan (gelijck sy voorgeven) welcke geen gebiet in de werelt en heeft, soude opkomen, ende hem selven alle de Ioden de gheheele werelt door aenhangich maken, de stadt van Ierusalem met het Iodische lant innemen, ende den Tempel opbouwen, daer na hem door de geheele werelt soude doen aenbidden, de Christenheydt onder hem brengen, de stad van Roomen verwoesten, ende diergelijcke meer: daer de Schrifture getuyght, dat dese verborgenheyt der ongerechticheyt al ten tijden Pauli begon te wercken, 2.Thes. 2.7. ende dat de Ioden selve, voor de voleyndinge der werelt, sullen worden bekeert, ende tot de ware Kercke Christi vergadert. Rom. 11.25. 2.Cor. 3.14, etc. Daerom moeten dese tijt, tijden, ende halven tijt, genomen worden voor eenen tijdt, die Gode wel bekent is, ende ons niet dan met den uytganck en sal bekent worden. Ofte, voor drie jaren ende een half die te samen uytbrengen twee ende veertigh maenden, ofte duysent twee hondert ende tsestigh dagen, elcken dagh genomen voor een jaer: waer van hier voren c. 11.3. ende vers 6. van dit cap. is gesproken, ende hier na oock gesproken sal worden c. 13.5. want even den selven tijt sal de kercke Christi in de woestijne gevoedt worden, in welcken de voor-hof des Tempels sal ongemeten blijven, ende de Heylige stadt door de Heydenen sal vertreden worden, ende de twee Getuygen sullen propheteren, ende het Beest tegen de heylige sal krijgh voeren: waer van in het volgende cap. sal gepropheteert worden.

35Gr. van het aengesichte.

[v15] 36Hoewel eenige door dese wateren oock valsche leeringen verstaen, so is nochtans bekent in Godes woort, dat door wateren, ofte rivieren, de vervolgingen ofte verdruckingen verstaen worden, gelijck te sien is Psal. 42.8. ende 124.5. Mat.7.25. Dat hier oock van nieuwe vervolgingen ende swaricheden, die de Satan de Kercke, na dat sy inde woestijne is gevlucht, soude aendoen, gesproken wort, blijckt hier uyt den text. Maer op wat vervolgingen hier gesien wort, is verscheyden gevoelen. Eenige meynen dat het de vervolgingen zijn, die den Antichrist tegen de Griecksche Kercken heeft verweckt, om dat sy den Beelden-dienst, ende de aenroepinge der heylige, ende het eeren van hare reliquien, ende sijne heerschappie niet en wilden aennemen: welcke door eenige Griecksche Keyseren lange zijn gestuyt. Andere, dat het de vervolgingen zijn die tegen de Hussiten in Bohemen, ende andere plaetsen meer, verweckt zijn geweest, die de Heere door eenen Ziska met wonderbaerlicke verlossingen, als of sy uyt de aerde opgekomen waren, langen tijt heeft gestuyt: mitsgaders van de t’samenspanninge der Keyseren ende Coningen met den Antichrist, ten tijden dat de Kercke nae Luthers tijden het hooft begon op te steken, waer van eenige noch dueren. Eyndelick verstaen andere dit van het laetste gewelt, dat de Antichrist noch doen sal, met alle sijne aenhangers, voor sijnen val. Doch is dit tot troost der Gemeynte daer by gevoeght, dat de Heere sijne Kercke eyndelick noch wonderbaerlick sal verlossen, gelijck Moses ende Aaron van het gewelt ende de t’samenspanninge van Core, Dathan, ende Abiram zijn verlost geweest, wanneer de aerde haren mont opende, ende hare vyanden verslont. Num. 16. versen 31, 32. welcker gelijcke wonderbaerlicke ende onverwachte verlossingen wy in onse tijden, in alle deelen der Christenheyt, oock meermael gesien hebben.